Kendimi hatırladığımdan beri sanki benim de bilmediğim gizli bir işle görevlendirilmiştim. Çocukluğun hayata saldıran coşkulu ve değişken ilgileri içinde bunun ne olduğunu çıkaramıyor, bilmediğim o gizli şeyi kimselere söyleyemiyor, ama ağırlığını artan bir yük gibi gizlice omuzlarımda taşıyordum. Bana ve çarpık duruşuma büyümüş de küçülmüş havası veren tekinsiz ruh buydu. Soranlara doktor olacağımı söylerdim. Gözlediğim kadarıyla bile şaşırtıcı, çarpıcı, komik ve korkutucu olabilen; adına insan denen yaratıkları zayıf, zararsız ve muhtaç dönemlerinde kurcalamak, içlerini açmak, sorgulamak bana büyüleyici bir iş gibi gelirdi. Dedemin bir doktor olması da bu yatkınlığımı çocuk mantığımda haklı bulmam için yeterliydi. Ama daha da büyüdükçe anladım ki ben alanlarla sınırlı işler için yaratılmamıştım; annemin evi, babamın işyeri, dedemin muayenehanesi gibi hücreleri bırakın, yaşadığım kentler bile bana dar gelir olmuştu. Her gün önlerinden geçtiğim ve kendi kafeslerinden bana bakan insanları seyrettiğimde tam anlamıyla acı çekiyordum. Uzakları hissediyor ama göremiyordum, benim istediğim işin bir tanımı yoktu ve etrafında yakın bir örneğini de göremiyordum. Bedenimin ve ruhumun giderek artan talepleriyle mutsuzluğum da artıyordu. Ancak kitaplarla, kitaplarda gördüğüm resimlerle hayatımdaki sisin arkasına saklanmış kıyıları seçer oldum. Boyuna çiziyordum, çizgiler benim sırlarımı içimden çıkarıyor, sonra onları benimle paylaşıyordu. Orada başıboş duran kâğıttan dünya, bir sahne gibi benim bütün kişilerimi yaratıp yönlendirdiğim, istediğim alanlara taşıdığım ve ilişkilerini istediğim biçimde sürdürüp sonlandırdığım bir iktidar alanıydı. Sanatı, o sınırsız düş alanını sonuna kadar hayatımda tutmalı ve onun tam ortasında olmalıydım. O zaman görünür dünyada kapatıldığım yer neresi olursa olsun oradan kaçabilirdim; dosdoğru kendi ülkeme. Ben o gizli ülke içinde dolaşıp dururken dışarıdan nasıl göründüğümün farkında değildim. Ama insanların yaklaşımlarından yavaş yavaş dünyaya göre ne olduğumu da kavradım. Onların gözleri soru, kuşku, yadsıma, kınama doluydu. Hep bir ağızdan soruyorlardı sanki: “Nesin sen?” Onlara ne olduğumu göstermem gerekti. Ve böylece saflar belirdi, ben yerimi ve gardımı aldım. Büyüdükçe dünyanın sandığımdan da kötü, acımasız ve kıyıcı bir yer olduğunu kavradım. İnsanın insana yaptığını, doğadaki hiçbir canlının vahşetiyle karşılaştıramıyordum. Bu nedenle doğaya ve hayvanlara sevgim bir tutku gibi yükseldi ve hayatımın en temiz alanı olarak içimde saklı kaldı. İnsanlara gelince, onları büyüleyici bulmamın tek nedeni sanat ve bilimdi. Dünyadaki kirden ve kandan bunaldığım, yaşama inancımı kaybetmekte olduğum dönemlerimde sanata ve sanatçılara sarıldım. Onların ruhlarının misafiri oldum. Görkemli ürünlerinin altındaki ve arkasındaki acılı yaşamlarını okuyup, anlayarak onlarla dertleştim, sakinleştim, yalnız olmadığımı anladım. Dünyada benim gibi acı çekenler çoktu. Resim bana her zaman en büyüleyici alan gibi göründü. Hayatımı ileride ele geçirecek olan altın dengenin, yoğunluk ve yalınlığın anahtarı resim sanatındaydı. Zamana yayılmayan, izlerken unutulmayan, algı ve ilgi sınırlarını zorlamayan, çıplak, sade bir yoğunlukla karşımızda duran tek bir yüzeyin içinde yuvalanmış o dünya beni ateş gibi sarmıştı. Resmin o arınmış ruhunu sonradan tanıştığım tüm malzemeler ve teknolojilerle sanat üretirken de hep saklı tuttum. Resim sanatı hayatın karşısında duran ve onu içine çeken sağaltıcı bir nefes gibiydi. Boş bir tuvalin karşısında, karmaşık duyguların, karar ile kararsızlığın, güven ile güvensizliğin ve kafanızdaki bin bir hayalin birbirine geçmiş yoğunluğunu ayıklamak ve arındırmak zorluğuyla savaşırsınız. Ama bir resmi sonuçlandırdığınız zamanki zafer ve meydan okuma duygusunun sarhoşluğu bir uyuşturucu gibi bedeninizi sarar. Ben de düşlerle büyüyen, genişleyen küçük çalışma odamda tek başıma, çevreme, aileme ve dünyaya başkaldıran bir çocuk olmuştum. İçim öfke doluydu ve sakinleşmemin tek yolu çizmekti. Çizerek, boyayarak, yaparak onlarda olmayan, yalnız bende olan bir silahı doğrultuyordum dünyaya ve herkesin bu silah karşısındaki savunmasız duruşundan gizli bir zevk alıyordum. Bir ucu Kafkasya’dan, öbür ucu Balkanlar’dan geçen göçmen genlerim nedeniyle mi, yoksa bulunduğum her çevreyle olan yabancılığım nedeniyle mi bilmem, yeryüzünde bana ait bir yerin yurdun olduğu hayali de giderek silinmeye başlamıştı. Mutlu olabileceğim bir merkez sanki coğrafya olarak da yok olmuştu.

Kendi dünyamı merkez edinmekten başka çarem yoktu. Sıkıntılı ilk gençlik yılları içinde o dünyada büyüdüm ve resmimi orda büyüttüm. Babamın memuriyeti nedeniyle yaşadığımız Anadolu kentleri içinde çok gözlem yapma şansım oldu. Ama babamın İstanbul’la çocukluk bağı nedeniyle kendimi hep İstanbullu gibi hissettim. Anne tarafımın kentleri Edirne ve Safranbolu bende derin izler bıraktı, ancak İstanbul yaşayabileceğim, bıkmadan yaşayabileceğim tek kent oldu. Bu büyülü kent ilk çocukluk ziyaretlerindeki karşılaşmamızdan başlayarak beni sarsmıştı. Bu kentte zamanın sesini, nefesini ve uğultularını hissediyordum. Toprağın altında duran, göremediğim ama orada olduğunu bildiğim binlerce sırrın büyüsü üzerinde yürüyordum.

Türkiye’nin ve dünyanın bütün renkleriyle İstanbul hayatının sevecen ve yorgun akışı içinde karşılaşıyordum. Böylece İstanbul resmime bir tasvir olarak değil, bir ruh olarak girdi. En çok İstanbul’dan öğrendim. Bütün Anadolu’nun, giderek bütün dünyanın okulu olan bu büyülü kentte ona gelen bütün yabancıların, kentin kucağında kendileri olarak büyüdüklerine ve kente bir şeyler kattıklarına tanık oldum. Gençliğim darbeler ortamında geçti. İnsanları birbirine düşman eden; korku, kuşku, ihanet ve şiddetin, barut kokusuyla birlikte havaya yayıldığı karanlık yıllardı onlar. Eğitimin neredeyse amacı kalmamıştı. Karanlık bir son beklentisi her ışığın arkasını karartmıştı. Aktif gençlik hareketlerine katılıyor ama resmi asla bırakmıyordum. Bu tavrım kimi solcu arkadaşlarım tarafından çok kınansa da. Tutuklanmalar, işkenceler, takipler ve soruşturmalarla geçen bu karanlık yıllar içinde bir tek sığınağım kalmıştı; o sığınak genç bir adamın ölümün içine çekildiği onlarca tuzaktan geçerken, acılar içinde ve gerçek hücrelerde düşlediği tek yerdi: resmin kendi alanı. Yaşama yeniden sarılırken uzaklaştırıldığım ailem ve sevdiklerim dışında elimdeki tek koz yine resimdi. Tutukluyken, ranzamda resim sayesinde özgürdüm. Defalarca ölümden dönmek, ölüm duygusuyla hesaplaşmamı da sağlamıştı. Bir iç sorumluluk hissettiğim ve o karanlık ortamda beni ayakta tutan en büyük güç olduğu için resim yapıyordum; ölüme karşı resim yapıyordum. Sonraları bu karanlık ortamdan kaçıp sığındığım okulumdaki öğreticilik yıllarım içinde tek mutluluğum öğrencilerim oldu. Hızlı gelişmemin iç gücünü öğrencilerime de borçluyum. Onlar benim insanlarla güzel ve yapıcı ilişkiler kurabileceğimin kanıtları oldular. Yaşama ve sanata inancımı artırdılar. Başarı ve mutluluklarımı içten bir coşkuyla paylaştılar. Diğer yönüyle akademik hayatım tam bir mutsuzluk oldu. Tatbiki Güzel Sanatlar’da başarıları inatla görmezlikten gelinen, karar organlarının ısrarla dışında tutulan, en haklı talepleri karşılanmayan ve sinsice eziyet edilen bir cezalıydım. Sonunda beni isyan ettiren bu adaletsizliğe katlanmamın tek nedeni, her şeyin farkında olan ve beni sevgiyle kuşatan öğrencilerim oldu. Ben de onlara sadece bilgiyle değil, verdiğim mücadele ve duruşla da bir sanatçının nasıl olması gerektiğini anlatmaya çalıştım. Yaşadığım üç darbenin tüm Türkiye’yle beraber benim hayatımı da karartan gölgesi ve akademik hayatımda yaşadığım haksızlıklar nedeniyle çok bunaldığım, yeni bir dünyaya sığınmak için gittiğim ülkelerde yine de bana çok acılar veren, yaşama ve üretme sevincimi gölgeleyen ülkemi hep özledim. Özellikle en büyük okulum olan, içinde o acılı yılları yaşamaktan yine de mutlu olduğum İstanbul’u. Bir sanatçı kadar yalnız bırakılmış, güzellikleri karartılmış, yaşamın canhıraş gürültüsü içinde sesi, müziği duyulmaz olmuş İstanbul’la ortak bir kaderi yaşadığımızı düşündüm her zaman. Yetenek denen şey dünyayı üstten ve tümel görebilme yetisidir bence. Stüdyomdan hayatın kokusunu, sorunlarını ve gölgelerini her zaman kaydeden bir alıcım oldu. Bu nedenle benim yerel ya da evrensel olmak kuşkularım olmadı. Dürüst ve içten konuşabilen her sanatçı bence bir merkezdir. Yalnızca sanat denen şey, o çok zor şey gerçekten varsa, evrenseldir de. O sesi iletebilecek bütün kanallar kasıtlı olarak kapansa da. Gelişmiş bir ülke, yaratıcılarının sesini (kendilerine ters gelse de) duyurmaya çalışır, bu yönde bir bilinç ve örgütlenmesi vardır. O özgün sesin duyulamamasından sanatçı değil, gerçekte ülkesi sorumludur. Savaşımına hiçbir katkısı olmadığı halde sanatçıların ve bilim adamlarının yurtdışındaki başarılarını alkışlayan ama içerideki başarılarını takdir etmek ve taşımakta isteksizlik gösteren, hatta kötü davranan “sömürge aydını” kafasıyla yıllarca mücadele ettim. Kendi sanatçısına tepeden bakan, ama sistemin geçerli kıldığı her şeyi sorgusuz sualsiz kabul eden bu bağımlı kültür içinde evrensel tüketimin hedef kitlelerine geçmişte ve bugün bu topraklarda her şeye rağmen yapılanların anlamını, büyüklüğünü ve evrenselliğini anlatmaya çalıştım. Sanat yaşamım, dünyanın bu en güzel kentinde, insanlara üstünde yaşadıkları, ellerinde tuttukları ama göremedikleri şeyleri göstermekle geçti. Yeni olana hep inandım. Yeni ve taze olanın dirimsel gücüne. Ama belki bundan da çok yeninin içindeki eskiye ve belleğe inandım. Her zaman, her şeyin duygularımın hızına göre çok ağır cereyan ettiği bu coğrafyada, keşfedebilmenin, yeniden yeniden yaratabilmenin gücüyle ayakta kaldım ve üstümü tozla örtmeye çalışan her şeye direndim. Sanatçı olmanın getirdiği yazgısal yabancılık yanında pek çok nedenle yalnız bırakıldım. Bunları hep ayakta kalmak isteyen insanların düzenin ve çoğunluğun tarafını seçen buruk tercihleri olarak hoş görmeye çalıştım. Hemen her şeyin küçük insan çıkarcılığı ve ittifakıyla çözüldüğü, bu arada hep iyilerin harcandığı bir düzende “harcanan iyi” sanılmaya katlandım. Bana yeteneğimin ve aldığım sanatsal risklerin adeta hesabını sormaya kalkan bu nankör atmosferde kimseye hesap vermedim, kimseden özür dilemedim. Bayağılıklara, bayağılıkla değil, sanatla yanıt verdim. Kınadığım güçlülerin yöntemleriyle güçlü olmadım, mevzi kazanmadım. Paranın beni ve hayatımı şekillendirmesine izin vermedim. Ben bütün yaptıklarımla kendim için bir güç, arkamdan gelenler için bir umut olmaya çalıştım. İnandığımı yaptım, inandığımı inadına yanılmanın, yenilmenin ve yalnız bırakılmanın bütün risklerini göze alarak yaptım. Elinizdeki bu kitap böyle bir yaşamın, otuz yedi yıllık bir oluşum, değişim ve dönüşümün dökümüdür. Sanatın klişelerine sığınmadan, orta ve yaygın beğeninin tuzaklarına düşmeden, talebe göre arz etmeden ve en önemlisi kendi kalarak değişebilmenin öyküsüdür. Bu zor yolculukta başından beri benimle beraber olan ve beni anlayan herkese teşekkür ediyorum.

For as long as I’ve been self‐aware I’ve felt as if I’ve been charged with some duty so secret that even I didn’t know what it was. Within the exuberant and changeable life‐lusty interests of childhood, I never revealed that secret to anyone or told them what it was but bore it secretly on my shoulders like some increasingly heavier burden. That was the hapless spirit that invested both myself and my bent stance with its grown yet shrunken air. To those who asked, I said was going to become a doctor. Prying open, delving, querying at times when they were weak, helpless, and in need those creatures which, even so far as I was able to tell, could be bewildering, remarkable, funny, and scary seemed like an entrancing business to me. The fact that my grandfather had also been a doctor was sufficient to justify this affinity to my childish logic.

However as I grew older I realized that I had not been created for matters delimited by boundaries: not just cells like my mother’s house, my father’s workplace, or my grandfather’s clinic but even the cities in which I lived seemed confining to me. Looking at the people in front of whom I passed every day and who stared out at me from their own cages I felt nothing but pain in the truest sense. I could feel but not see the distances: there was no description of what it was I wanted to do; nor could I see even a close example of it around me. The increasing demands of my body and soul heightened my feelings of unhappiness. It was only through books‐and through the pictures that I saw in books‐that I was able to discern the far shores concealed by the fog that beset my life. I drew, incessantly. The drawings plucked my secrets from within myself and then shared them with me. Their unconfined world of paper was a domain in which I could create and direct all my personalities as if on a stage, transport them wherever I willed, and perpetuate and terminate their relationships however I wished. The unbounded province of dreams that is art was something that I had to make a part of and utterly central to my life until the very end. In that way no matter where I might be shut up in the visible world, I should always be able to escape from it right into my own realm. As I roamed here and there through that secret realm, I was unaware as to how I appeared to those outside it though from other people’s approaches I slowly began to grasp what I was in their eyes, which were ever full of questions, doubts, rejection, and disapproval. It was as if they were always asking with the same voice “What are you?” and I was obliged to show them what I was. Thus were the front lines drawn and I assumed my place and stance. Thus too did my love of nature and animals well up like a passion and remain hidden within me as the purest space of my life. As for people, the sole reasons why I found them fascinating had to do with art and science. At times when I despaired of the filth and blood of the world and was losing hold of my belief in life, it was art and artists that I embraced. Their spirits became my hosts. Reading and understanding the pain lying beneath and behind the magnificent products of their efforts, I poured out my grievances to them, grew calm, and realized I was not alone and that there were many others in this world who suffered as I did. Painting always held the utmost in fascination for me. The key to the golden balance, intensity, and simplicity that eventually would dominate my life was the art of painting. Its world ensconced within a single surface

that does not spread out in time, is not forgotten once observed, does not strain the boundaries of perception or interest, and confronts us with a naked and unaffected intensity that enveloped me like fire. That purity of painting’s soul was something that I always retained when producing art with whatever materials and technologies I might subsequently encounter. The art of painting resembled a therapeutic breath of life that confronted life and drew it into itself. Facing an empty canvas you fight the need to sort out and purify the intensity of complex emotions, determination and indecision, self‐assurance and insecurity, and the tangled skein of a thousand and one fantasies in your mind. But the intoxication of the feelings of challenge and victory that you experience when you’ve completed a painting infuse your body like a narcotic. As a child I was someone who grew up and grew out with these dreams and who alone from within my room rebelled against my surroundings, my family, and the world. I was filled with rage and the only way to calm myself was through drawing. Drawing, painting, doing: These were a weapon that I possessed and turned upon a world that didn’t and I derived a secret pleasure from everyone’s defenselessness against that weapon. Whether it was due to an immigrant’s genetic makeup whose one end lies in the Caucasus and the other in the Balkans or to an alienation I felt towards any environment in which I found myself I can’t say but the notion that there was a place somewhere in this world for me had begun to be erased from my mind. It was as if there was no center in strictly geographical terms in which I could be happy. I had no recourse therefore but to make my own world that center. In the troubled early years of my youth I grew up in that world and nurtured my painting there as well. Because my father was a civil servant, I had a chance to observe much in many different cities around the country though because of my father’s childhood ties to İstanbul, I always felt that I haled from there. However the cities of Edirne and Safranbolu from which my mother’s side came made a deep impression on me too. İstanbul was the only city in which I could live: live without ever growing tired of it. This fascinating city shook me up from the very first time we met during my earliest visits as a child. In this city I could sense the voices, the breathing, the droning of time. Walking through the city a trod upon the mystery of thousands of secrets which lay underfoot unseen but which I knew were there. In the compassionate and fatigued life of İstanbul I encountered all the colors of Turkey and the world. Thus did İstanbul enter my painting not as a depiction but rather as a spirit. It was from İstanbul that I learned the most. In a captivating city that was the school of the entire country and increasingly more so of the whole world, I witnessed how every outsider was lured into its embrace and imparted something of their own in return. The years of my young manhood were a period of military coups in this country. These were years that made people into enemies of one another: dark years in which the stench of fear, doubt, betrayal, and violence spread through the air together with that of gunpowder. Education seemed to be all but pointless. An expectation of ultimate darkness cast a pall over every light. I took an active part in youth movements though I never gave up painting: an attitude that was much criticized by some of my leftist friends. During these dark years of arrests, torture, investigations, and prosecutions, painting was my refuge and that refuge was but a single place that a young man traversing dozens of deadly pitfalls could dream of in his suffering and in genuine cells: the domain of painting itself. When I embraced life again, my only trump card other than the family and friends from whom I’d been distanced, was also painting. Thanks to painting I was free, even when lying on my bunk under arrest. It was what enabled me to avert death on many occasions and to come to terms with the sentiments of death. I painted because I had an inner sense of responsibility to do so and because in that dark world it was the greatest force that kept me alive: I painted against death. During my years as an instructor at my school where I later took refuge having escaped from that dark world, my sole source of happiness was my students. I owe the inner strength of my rapid development to my students: they were proof that I could still establish beautiful and constructive relationships with people. They bolstered my belief in life and in art. They shared my success and my happiness with a sincere exuberance. In other respects however my academic life was one of complete misery. For at the fine arts academy I was a former convict whose successes were stubbornly ignored, who was relentlessly excluded from any decision‐making body, whose most justified demands went unsatisfied, and who was the object of underhanded torment. The sole reason why I put up at all with this injustice, which I ultimately rose up against, was my students, who were aware of everything and who encircled me with love. In return I strove to show them what an artist should be not just by imparting my knowledge to them but by the example of my struggle and attitude. Because of the pall cast on my own life as well as on Turkey by the three military coups through which I lived and in reaction to the injustices I experienced in my academic life, I went to other countries hoping to take refuge in a world in which, though it was new, I was still in despair for I always missed my own country however much pain it had caused me and however much it had dulled my joy for life and painting. I particularly missed İstanbul: the greatest school I ever attended and the place where I was happy despite the experience of those painful years. I’ve always thought that I’ve had a common destiny with İstanbul: a city that has been as forsaken as any artist can ever be, whose beauties have been dimmed, and whose voice and music have become inaudible amidst the heart‐rending din of life. That which is called “talent” in my opinion is a mental faculty of seeing the world from above and as a whole. From within my studio I have been a receiver ceaselessly recording life’s odors, problems, and shadows. For that reason, I’ve never had any doubts as to whether I’m “local” or “universal”. In my opinion every artist who is honest and sincere is a center on his own. However that which is called “art”‐if such a difficult thing really does exist‐must be universal and will be able to make its voice heard even if all its channels are deliberately obstructed. A progressive country tries to make the voice of its creators heard (however contrary to itself they may be) and there exists an awareness and an organizational structure to accomplish this. If a creative voice is not heard, it’s not the artist’s fault: in actuality it’s his country’s. For years I have struggled against the “exploitative intellectual” mentality which applauds the international successes of its artists and scientists (without having made even the slightest contribution towards their struggles) but which is reluctant about or even opposed to acknowledging those successes and bringing them home. In the context of this satellite culture that disdains its own artists but uncritically accepts everything the system renders necessary, I have struggled to explain to the target audiences of universal consumption the meaning, dimensions, and universality of what has been done and is being done even today despite everything in this country. My life as an artist has been spent showing people in this, the most beautiful city in the world, things on which they live, which they hold in their hands, but which they cannot see. I have always believed in the new: in the vital strength of that which is new and fresh. But perhaps it is because of that too that I have believed in the old and the memory contained within the new. In a place where everything is always moving so slowly compared with my own feelings, I have survived with the strength of being able to make discoveries and to recreate over and over again and I have resisted everything that sought to enshroud me in dust. For many reasons, and not just the ordained alienation inherent in being an artist, I have been ostracized. I have always tried to be tolerant of this as the bitter choices made by people who want to survey and therefore take sides with the “system” and with the majority. In a system in which everything is resolved with the selfish unanimity of small‐minded people and in which it is always the good that are expendable, I put up with being thought of as one of the “expendable good”. In this ungrateful atmosphere that all but demanded that I give an accounting of my talent and of the artistic risks that I had accepted, I justified nothing to anyone nor asked for anyone’s forgiveness. I responded to vulgarities not with vulgarity but with art. I never gained either strength or position by employing the methods of the powers that I deplored. I never allowed money to shape either myself or my life. Everything that I did, I did in an effort to gain a strength for myself and to be a hope for those who come after me. I did what I believed in and did it stubbornly accepting all the risks involved in my being wrong, defeated, and shunned. This book then is an inventory of such a life: of 37 years of formation, change, and transformation. It is a story of change without taking refuge in the cliches of art, without falling into the traps of common and banal taste, without supplying according to demand, and‐most important of all‐while remaining faithful to oneself. I thank everyone who has accompanied me and understood me ever since the beginning of this difficult journey.